Amsterdam voor vijf duiten per dag
30 mei 2011 - 9:19pm — Francy van Tongeren
Een gids voor uitgaan, sightseeing, shopping, eten & drinken in het Amsterdam van de zeventiende eeuw. Zo noemen Maarten Hell en Emma Los hun levendig geschreven boek. Een geslaagde mix van hedendaagse reisgids en journalistieke reportage in het verleden.
Die mengvorm is natuurlijk ook bedoeld om laagdrempelig veel over Amsterdam in de Gouden Eeuw te kunnen vertellen. De beide auteurs doen dat uitbundig en met plezier. Een onvervalste reisgids is Amsterdam voor vijf duiten per dag nu ook weer niet. Je vindt er geen routes of wandelingen in uitgestippeld, wel geestige beschrijvingen die zo levendig zijn, dat het lijkt of je door een bestaande stad loopt.
Amsterdam was the place to be, de stad waar het allemaal gebeurde, het culturele en zakelijke centrum van de welvarende wereldmacht die de Nederlanden in de Gouden Eeuw waren. Half Europa kwam erop af, als handelaar, high-end toerist of vluchteling. Buitenlanders doen inkopen in de culturele hotspots van de stad, zoals de Sint Anthonisbreestraat. Rembrandt en andere schilders hadden er hun ateliers, de kunsthandel deed er goede zaken.
Eten kon je ook prima in zeventiende eeuws Amsterdam. Bijvoorbeeld in de 'smulkelders' onder de huizen van het Damrak. Voor de snelle hap ging je naar het wafelhuis Jan van Galen in de Slijkstraat. En met de vele immigranten kwam ook de internationale keuken naar Amsterdam. Duitse zeelieden bezochten de Vorst van Holstein, Engelsen konden in Hancocks Muziekhalle harde broodjes krijgen en typisch Engels gebak.
En voor de drank hoefde je al helemaal niet weg te blijven. Er zijn talloze kroegen in de havenstad. Had je een kleine beurs, dan ging je naar de Spelonk van Desperatie waar je een spotgoedkoop budgetbiertje kon krijgen - oppassen, of juist niet, voor de 'opdringerige dames'. Op de Oudezijds Voorburgwal was café Het Grote Wijnvat gevestigd. 'Hierin staat een vat van vijfentwintig kubieke meter inhoud, dat als gelagkamer is ingericht. Treed binnen door een laag deurtje door te kruipen.' Voor verdergaande ontspanning zijn er de speelhuizen en bordelen, zowel upmarket voor de upper-ten, als bij de haven voor het armzalige volk en de zeelieden.
Amsterdam was ook toen al een modieuze fashionstad, vrijgevochten en jong. Kale mannen zijn er weinig, de uit Frankrijk overgewaaide mode om je haar te scheren en een pruik te dragen maakt dat iedereen er jeugdig uitziet. Hell & Los citeren reizigers uit binnen- en buitenland die zeventiende eeuws Amsterdam bezochten. 'Meisjes mogen 's nachts over straat met hun vriendjes, en in de winter gaan ze samen uit schaatsen; ze brengen vaak de nacht door in een herberg in een buitenwijk of zelfs in een andere stad,' vertelt een verbaasde buitenlandse reiziger over de losse zeden van libertijns Amsterdam. Natuurlijk, vrouwen bleven ondergeschikt aan echtgenoot, vader of voogd. 'De ideale vrouw is gehoorzaam en zorgzaam. En natuurlijk niet handelingsbekwaam, wispelturig en emotioneel.'
En zo bezoeken we in 
het boek de hele stad. Op nachtelijke wandelingen zien we waar je in het donker over daklozen struikelt - ze sliepen soms in publieke toiletten langs de grachten. Het boek maakt een rondgang langs de stadspoorten, we bekijken de bezienswaardigheden als de Waag en het Trippenhuis, shoppen in de talrijke winkelstraten - op de Warmoesstraat kon je zijden kousen kopen in de winkel van Joost van den Vondel. Toeristen maakten uitstapjes naar het Muiderslot, het Galgenveld om te huiveren bij de lijken van opgehangen misdadigers, en naar de dijken langs het IJ aan de westkant van de stad.
De auteurs zijn helemaal thuis in hun onderwerp, ze kennen de details. Neem het openbaar vervoer. We lezen niet alleen over de trekvaart tussen de steden, maar ook over vertrektijden en opstapplaatsen, hoe lang de reis naar Leiden, Den Haag, Rotterdam, Dordrecht duurt, waar je overstapt, over het leven aan boord en waarom de reis van Amsterdam naar Den Haag onwelriekender is dan in omgekeerde richting. En zo kom je ook van alles te weten over de voors en tegens van een tocht per beurtschip of met de postkoets - die trouwens geen post vervoert.
Naast die fijne schildering en de rijke detaillering zijn het vooral de afbeeldingen die de Gouden Eeuw tot leven brengen. Het Spinhuis, strafinrichting voor losbandige vrouwen, het Theatrum Anatomicum, de snijzaal voor chirurgijns in opleiding in de Waag, de begrafenisstoet van Michiel de Ruyter, de Vleeshal en de Nes, en zelfs een bordeelruzie van hoeren en klanten zijn te zien. Veel van de afbeeldingen zijn afkomstig uit de collecties van de Universiteitsbibliotheek en het Amsterdam Museum.
Naakte jongens duiken in het IJ bij de Stadsherberg.
Zo'n opzet als reisgids kan natuurlijk makkelijk ontsporen in een al te gewilde vorm. Maar Amsterdam voor vijf duiten per dag is knap geschreven. Emma Los en Maarten Hell zijn beide historicus én journalist. Dat laatste merk je direct. Hun verhaal is een mix van reisgids en levendige reportage uit de zeventiende eeuw. Het Amsterdam uit de Gouden Eeuw komt op een heel natuurlijke manier tot leven. En verdraaid, het werkt: je wil onmiddelijk je koffers pakken, op reis naar die stad uit het verleden!
Een voorpublicatie van Amsterdam voor vijf duiten per dag staat op de website van Athenaeum Boekhandel. Van 8 juni tot 4 september 2011 is bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam de tentoonstelling Toerist in de Gouden Eeuw te zien.
Amsterdam voor vijf duiten per dag. Dé gids voor uitgaan, sightseeing, shopping, eten & drinken in het Amsterdam van de zeventiende eeuw. 142 pagina's met veel illustraties.
Auteurs: Maarten Hell en Emma Los
ISBN 978 90 253 6843 2 - NUR 685
Uitgeverij Athenaeum, Universiteit van Amsterdam
Amsterdam, 2011. Prijs: € 24,95