Amsterdamse Pakhuizen 16de-20ste eeuw

Hans Bonke - Amsterdamse Pakhuizen Overal in de Amsterdamse binnenstad, in de grachtengordel en langs de oevers van het IJ vindt je historische pakhuizen. Logisch in een havenstad die eeuwenlang vooral van de handel leefde. Maar voor een overzicht van al die opslagplaatsen van handelswaar moest je terug naar een duitstalige publicatie uit 1928. Historicus en industrieel archeoloog Hans Bonke pakt nu met Amsterdamse Pakhuizen 16de-20ste eeuw de draad op. Hij schreef een degelijk standaardwerk over de diverse soorten pakhuizen en wat er zoal bewaard werd, over de bouwtechnische aspecten, de pakhuisknechten en havenarbeiders, eigendom van de pakhuizen en de organisatie van het werk. Met als achtergrond vijf eeuwen haven van Amsterdam.

Vreemd natuurlijk, die lange tijd afwezige interesse voor de handelspakhuizen. Ze delen dat met de pas laat gegroeide belangstelling voor industrieel erfgoed. Nog niet eens zo lang geleden werden fabriekscomplexen en havengebouwen zonder blikken of blozen gesloopt als de eigenaar vertrok. In het Oostelijk Havengebied bijvoorbeeld ondergingen het gebouw van het Weerkundige Dienst op de kop van de Handelskade - waar nu het Muziekgebouw aan 't IJ staat - dat lot, evenals Vrieshuis Amerika aan de IJhaven, een uiterst markant sculpturaal gebouw. Van de havenetablissenten van de voorname Stoomvaart Maatschappij Nederland op het Java-eiland bleef helemaal niets over. Soms waren er overtuigende redenen voor sloop, maar het was vooral ook een algemeen idee van vooruitgang door nieuwbouw in strakke stijl en het open gooien van de stad voor autoverkeer.

Vooruitgangsdenken
De omslag in dit vooruitgangsdenken kwam in de jaren zeventig, maar dat ging niet zonder slag of stoot. Bonke beschrijft hoe binnenstadbewoners en krakers zich verzetten tegen de afbraak van hele delen van de oude stad en geplande grootschalige nieuwbouw en wegenaanleg. De Nieuwmarktrellen in 1975, complete veldslagen waarbij zelfs de marechaussee met gepantserde voertuigen over de prachtige Kromboomsloot reed, werden het kantelpunt naar een nieuwe tijd. Nieuwe stedenbouwkundige ideeën kregen de overhand. In plaats van het klakkeloos wegvagen van het verleden kreeg Amsterdam oog voor de waarde van de historische omgeving. Ook financieel. Mensen zijn bereid extra te betalen voor wonen in een historische omgeving. In die trend paste ook renovatie hergebruik van pakhuizen en hun nieuwe bestemming voor wonen en werken. Een van de hoofdstukken gaat over deze herbestemming en alles wat daarbij komt kijken. Overigens gaat de herbestemming veel verder terug, naar de pakhuiskerken na de Alteratie, toen de nieuwe calvinistische machthebbers van Amsterdam Lutherse en Rooms-Katholieke kerken verboden.

Bonke hanteert in zijn pakhuisgeschiedenis een driedeling. Het klassieke pakhuis uit de tijd van de zeilvaart zie je veelvuldig in de oude stad en aan de grachten. Na 1876, als het Noordzeekanaal geopend is en de scheepvaart moderniseert, verschijnt het grootschalige moderne pakhuis langs de lange laad- en loskaden van het IJ. Vanaf 1960 krijgen de overgebleven pakhuizen in de stad een woon/werk-functie. De hedendaagse logistiek staat geen langdurige opslag meer toe. Alles moet snel en just-in-time geleverd worden, grote voorraden aanhouden kost geld. Het pakhuisloze tijdperk brak aan.

Links specerijenzolder in het Gemeentelijk Handelsentrepot met traditionele houten kap. Rechts loods KHL met ijzeren vakwerkkap - het huidige winkelcentrum Brazilië aan de Oostelijke Handelskade (Foto's Stadsarchief Amsterdam).

Pakhuizen zijn er in alle soorten en maten, leren we al meteen. Voor de opslag van graan heb je bijvoorbeeld extra verstevigde vloeren en funderingen nodig - graan weegt per vierkante meter meer dan andere handel. Rubber heeft vochtige pakhuizen nodig om niet uit te drogen. Vlees van wild en vee moet natuurlijk koel bewaard worden, en dat zelfde geldt voor bont om motten buiten de deur te houden. Zo heeft alle handelswaar zijn eigen optimale manier van opslag in daarvoor aangepaste pakhuizen.

Gilden en vemen
Tot de interessantste delen behoort de sociale geschiedenis van de pakhuizen en de organisatie van het werk. Bonke vertelt bijvoorbeeld over beroepen als de korenlichters, korenzetters en korenmeters - elk met hun eigen taken en hun eigen gilde. Hij legt uit hoe de veemarbeiders hun werk afschermden tegen los ingehuurde krachten en verschillen in de hoogte van het werkloon in stand hielden. Het gaat over fusies en overnames van de vemen en de ontwikkeling van het Oostelijk Havengebied wordt gedetailleerd weergegeven. Ook de gebeurtenissen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Haveninstallaties en pakhuizen werden niet door de Duitsers vernietigd, maar door Nederlandse troepen onklaar gemaakt en door geallieerden gebombardeerd. Op hun beurt vlogen de Duitsers tegen het einde van de oorlog een speciaal Spreng Kommando in om installaties op te blazen.

  Pakhuizen Zeeburgerkade - achterzijde  Pakhuizen Zeeburgerkade - voorzijde

Catalogus
Het tweede deel van het boek bestaat uit een catalogus van vijfhonderd pakhuizen, een selectie met korte beschrijvingen en foto's. Dat is handig als je in de stad iets wilt weten over de vele pakhuizen die je er ziet - het overzicht is alfabetisch geordend op straatnaam, zodat je ze makkelijk kunt opzoeken. Jammer alleen dat de beeldredactie te wensen overlaat. De fotografie is plichtmatig. Ze staan er wel op, de pakhuizen, maar eigenlijk kom je in het hele boek niet één aansprekende foto tegen die begeestering laat zien door die sfeervolle gebouwen vol historische betekenis. En zo verwacht je in onze locatie-gerichte tijd bij dat overzicht van pakhuizen een stadsplattegrond waarop de locaties van de pakhuizen is aangegeven. Een plattegrondje maakt van een naslagwerk tevens een gebruiksboek waarmee je zelf op pad kunt om de Amsterdamse pakhuizen te bekijken.

Dat neemt allemaal niet weg dat Amsterdamse Pakhuizen een rijk boek is, een standaardwerk vol informatie die je tot nu toe alleen in verspreide artikelen in tijdschriften van historische genootschappen tegenkwam. Door alles tegen de sociale en economische achtergrond te plaatsen heeft Hans Bonke met Amsterdamse Pakhuizen eigenlijk ook een kleine geschiedenis van de haven- en handelsstad Amsterdam geschreven.

Amsterdamse Pakhuizen. 16de-20ste eeuw.
Auteur: Hans Bonke

255 blz. met vele illustraties in kleur.
ISBN 978 90 5730 733 1.
Prijs: € 39,50
Uitgeverij Walburg Pers, Zutphen, 2011.