Architectuur Amsterdam

Niet de Noord-Zuidlijn, niet de pont, geen brug of  tunnel maar de IJ-slinger biedt de oplossing voor een betere bereikbaarheid van Amsterdam-Noord, stelde de redactie van het tijdschrift Het Leven in de editie van 30 maart 1915. Met de IJ-slinger kun je in één keer binnen 1,773 seconden 10.000 passagiers over 375 meter naar de overkant verplaatsen. Ze arriveren daar dus sneller dan het geluid!

Het was natuurlijk een 1 april grap, maar wel een van ouderwets degelijke kwaliteit. Een artikel van zeven pagina's. Met een tabel waarin de snelheid van diverse krachtbronnen werd vergeleken, technische tekeningen en 'artist impressions' van de nieuwe IJ-oeververbinding. Kaartjes voor het bijwonen van het slaan van de eerste paal waren voor 50 cent verkrijgbaar bij het wachthuisje van IJveer op de De Ruyterkade.

De redactie nam met het artikel de zojuist benoemde burgemeester Jan Willem Tellegen én de tegenstanders van diens benoeming op een ludieke manier de hak. Tellegens benoeming was niet zonder slag of stoot gegaan. Hij was als directeur Bouw- en Woningtoezicht verantwoordelijk voor de Amsterdamsche Bouwverordening, waarmee de Woningwet uit 1902 handen en voeten kreeg. Die verordening werd door projectontwikkelaars en architecten als zeer beperkend ervaren. Erger nog, Tellegen was geen heer van stand: hij kwam niet uit de hogere kringen van de stad en was al evenmin gefortuneerd. Een van de toenmalige raadsleden trad dan ook af, omdat hij niet onder een voormalig ambtenaar wenste te dienen. Tellegens benoeming was dus voor velen onbegrijpelijk. De redactie van Het Leven onthulde nu waaraan hij deze voorname positie te danken had. Tellegen werd burgemeester dankzij zijn geniale uitvinding: de 'Tellegensche IJ-slinger'.

Hoe werkt de IJ-slinger?
Hoe werkte het slingersysteem? Midden in het IJ zouden, 55 meter uit elkaar, twee boktorens van 70 meter hoog komen te staan. Daaraan werd dan met 24 stalen kabels de slingerhal bevestigd. Bij de zwaai van de ene naar de andere kant beweegt de hal midden op het IJ maar een paar centimeter boven de waterspiegel. De slingerhal is 40 meter breed (ongeveer de breedte van de Keizersgracht ter hoogte van de Westermarkt, inclusief walkanten) en 60 meter lang. Ruimte genoeg voor tien rijen van twaalf bespannen wagens of automobielen plus 10.000 passagiers.

Foto links: vertrek vanaf de De Ruyterkade; geheel rechts is net station Tolhuis te zien. Foto rechts: aankomst van de IJ-slinger bij Station De Ruyterkade.

Het verhaal in Het Leven was in 1915 actueel. Met de IJ-slinger loste Tellegen namelijk een nijpend probleem op. Er waren dringend nieuwe woningen nodig voor de grote aanwas van de stadsbevolking. Amsterdam stond aan de vooravond van de uitvoering van Berlages Plan Zuid en er werd al gedacht over verdere uitbreidingen in westelijke richting. Maar uitbreiding in Amsterdam-Noord was uitgesloten. Het IJ vormde een onoverkoombaar obstakel voor goede bereikbaarheid, voorwaarde voor een gezonde stadsuitleg. Tellegens revolutionaire IJ-slinger bood nu de oplossing. Je kon er in één keer grote aantallen passagiers mee naar de overkant slingeren. Ze arriveerden daar sneller dan het geluid. Als bij vertrek het station De Ruyterkade een signaal op een stoomfluit afgaf, had de IJ-slinger de overkant al bereikt vóórdat de fluittoon daar gehoord werd!

"Alles klaar?", vraagt de slinger-commandant, die, als bij een grote boot op een zoogenaamde brug plaatsneemt. Op het bevestigend antwoord van den chef-van-vertrek, afdeeling Stadskant, heeft de commandant niets anders te doen dan op een knop te drukken. Op hetzelfde moment beweegt zich de slinger van de stadszijde met de straks voornoemde snelheid naar den Tolhuiskant en bereikt den tegenovergestelden oever dus 1,733 sec. later.

Wat is er gebeurd?

Door den eenvoudigen druk op den knop, schakelde de commandant alle magnetische kracht, die aan stadszijde op den slinger uitgeoefend werd en hem dus vasthield, uit. maar hij deed meer, hij bracht langs de slingerbascuul en langs een kabel, welke over den bodem van het IJ gelegd is magnetische kracht langs electrischen weg over naar het station aan den overkant en assumeerde dus deze hoeveelheid magnetische kracht met de welke aan den overkant reeds uit hoofde van harer eigen magnetische installatie uitgeoefend werd.

Men krijgt dus een viermaal sterker krachtcoëfficiënt, dan wanneer men gewone electriciteit of gewoon magnetisme éénzijdig aangewend had, omdat bij een regelmatige wisselwerking niet alleen de electriciteit en het magnetisme elkaar aanvullen, maar ook om beurten het totaal dezer beide krachtselementen, electrisch overgebracht, nu eens in hun geheel aan den éénen oever, en dan weer aan den anderen werkzaam gesteld worden."

Hier vindt u het volledige artikel uit 1915. (Gebruik Shift+Ctrl+Plus om foto's te roteren en zoom in om de tekst te vergroten). In een volgende bijdrage gaan we van het verleden naar het jaar 2028 in den toekomst.